Η Θεσσαλονίκη ιδρύθηκε το 316 π.Χ. στον βορειότερο μυχό του Αιγαίου από τον Μακεδόνα βασιλιά Κάσσανδρο, ο οποίος έδωσε στην πόλη το όνομα της γυναίκας του, αδελφής του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Η περιοχή παρουσίαζε εξαιρετικά πλεονεκτήματα ως απόληξη των προϊστορικών θαλάσσιων δρόμων και ως αφετηρία χερσαίων, ο σημαντικότερος των οποίων ήταν ο φυσικός διάδρομος Αξιός-Μοράβας-κοιλάδες της Κεντρικής Ευρώπης, μέσω του οποίου ο πολιτισμός των γεωργών συναντήθηκε γύρω στην 7η χιλ. π.Χ. με τον πολιτισμό των κυνηγών. Γι αυτό ήδη από νωρίς υπήρχε έντονη οικιστική δραστηριότητα και Θράκες, Φρύγες, Μύγδονες, Παίονες, Ερετριείς, Αθηναίοι, μοιράζονταν την ακτογραμμή του Θερμαϊκού κόλπου ως κάτω στα πρανή του Ολύμπου, πριν καν ιδρυθεί η πόλη. Αλλά και το νέο αστικό κέντρο θα το κατανοήσουμε καλύτερα αν το αντιληφθούμε «όχι μόνον ως άστυ, αλλά ως υπαίθρια χώρα από τον Αξιό ως το Αγγελοχώρι», το σημείο που κλείνει στα νοτιοανατολικά τον κόλπο.
Η συνεχής για 2330 χρόνια παρουσία της Θεσσαλονίκης, ως ένα μεγάλο παραθαλάσσιο κέντρο, δείχνει ότι ο Κάσσανδρος υπήρξε ένα διορατικός οικιστής. Η ίδρυσή της υπήρξε ευρύτερα σημαντική, καθώς σημείωσε το τρίτο, το ευρωπαϊκό σημείο, στο ελληνιστικό τρίγωνο Αλεξάνδρεια (332 π.Χ.), Αντιόχεια (330 π.Χ.), Θεσσαλονίκη (316 π.Χ.), δηλαδή Αφρική, Ασία, Ευρώπη, μέσα και γύρω από το οποίο, πρωτοεμφανίστηκε η ιδέα της οικουμενικότητας, της σύνθεσης των πολιτισμών.
Η σημερινή Θεσσαλονίκη είναι προϊόν πέντε πολιτισμών, με ορατά τα ίχνη τους στη μεγαλούπολη: του ελληνικού που την ίδρυσε με τη σοφή πολεοδομική χάραξη· του ρωμαϊκού που τη μεγέθυνε και της άφησε τη μεγαλύτερη, μετά τη Ρώμη, Αγορά (Forum) και το αρχαιότερο, όρθιο στα 31 του μέτρα μνημείο, τη Ροτόντα· του Βυζαντινού που διεύρυνε τα τείχη της μέσα στα οποία έκτισε περισσότερες από 60 εκκλησίες- τις παλαιοχριστιανικές βασιλικές παγκόσμιας σπουδαιότητας και τα κοσμήματα της βυζαντινής ναοδομίας-ιστορημένες με ψηφιδωτά και τοιχογραφίες· του οθωμανικού με τεμένη και δημόσια κτήρια, στην αποδρομή του οποίου η πόλη βγήκε από τα τείχη της και επεκτάθηκε ανατολικά· του νεοελληνικού με τον σύγχρονο ανασχεδιασμό και την ανοικοδόμηση μετά την καταστροφική πυρκαγιά του 1917. Μέσα στη σύγχρονη πόλη είναι επίσης αποτυπωμένος ο διάχυτος εκλεκτικισμός των κτηρίων των αρχών του 20ου αιώνα του κοσμοπολίτικου εβραϊκού πολιτισμού. Ένα τεράστιο ψηφιδωτό συνθέτουν αυτά τα ίχνη, το ψηφιδωτό της οικουμενικότητας μιας φιλόξενης πόλης. Αυτή η οικουμενικότητά της υπήρξε το ισχυρό στημόνι της· χάρη σ΄αυτό κατάφερε να αφομοιώνει τα ξένα στοιχεία και να υφαίνει το πανί μιας πλούσιας συλλογικής ζωής.
